مرکز مهارت آموزی کشاورزی

در بازدید از باغ آقای اسکندر یوسفی واقع در منطقه چدرویه شهرستان جهرم، به تاریخ بیست و یک اردیبهشت ماه هزار و چهارصد و دو، با مسائل و مشکلاتی روبرو شدیم که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت:

کامکوات جزء مرکبات محسوب می شود و یکی از راحت ترین درختان میوه برای پرورش در گلدان می باشد. میوه های کامکوات نارنجی، برگهای آن سبز و دارای طعم ترش و شیرین خوشمزه است و به همراه پوست نازک خود مصرف می شود. در صورت کاشت درخت کامکوات در فضای آزاد، ارتفاع آن تا 2 و نیم متر می‌رسد، درحالی که در صورت کاشت در گلدان ارتفاع کمتری خواهد داشت.

درخت نارنج (aurantium Citrus) به جنس Citrus و خانواده مرکبات (Rutaceae) تعلق دارد.
درختان همیشه سبز نارنج، به طور میانگین حدود 3-9 متر ارتفاع دارند. گل های درخت بهارنارنج، یکی از معطّرترین گل های مرکبات است که سفید و دوجنسی بوده و هم به صورت آپوماتیک و هم با کمک حشرات، گرده افشانی می شوند.
نارنج از جمله گیاهان دارویی پرمصرف و بومی کشور ایران است و با عنوان پرتقال ترش شناخته میشود.
در طب سنتی ایران، از گل های گیاه بهارنارنج به عنوان آرامش بخش، ضد تشنج و برطرف کننده تپش قلب استفاده می شود. عطر گل های بهار نارنج به شدت در‌کاهش اضطراب موثرند.

اترج (بالنگ)، درختچه ای از تیره مرکبات و به ارتفاع 2.5 تا 4.5 متر، با برگ هایی به رنگ سبز روشن، گل هایی به رنگ سفید و میوه ای درشت شبیه به خربزه کوچک با پوستی ضخیم و گوشتی با رایحه لیمو با تنوع رنگی سبز تا نارنجی و مزه ای تلخ تر از گریپ فروت و ترشی آن از لیمو ترش کمتر. 

اترج دارای انواع مختلفی می باشد، یکی از انواع اترج به شکل دست و بسیار عجیب و غیر عادی که به دست بودا معروف است.
اترج در ایران به بالنگ، بادرنگ، بادرنج، باذرنج، ترنگ،ترنج، اترج، اترج کبیر، اترج صغیر، معروف می باشد. نام اترج در قرآن کریم نیز آمده است.
طبق نوشته های مورخان، عطر خوش و بوی قوی این گیاه در دفع حشرات موذی بسیار موثر و از اهمیت بالایی در بین چینی ها و ژاپنی ها برخوردار بوده و هنوز هم در مراسم سال نو ژاپن و چین به عنوان نماد ثروت و خوشبختی استفاده می شود.از تمام قسمت های اترج برای خواص درمانی و تهیه مواد غذایی استفاده می شود، شکوفه های اترج دارای طبعی گرم و خشک و برگ های آن طبیعتی سرد و تر دارد، پوست اترج برای تقویت کبد، حافظه و قلب و دستگاه گوارش و کاهش نفخ شکم مفید و موثر است.

در بازدید از باغ آقای محتشمی واقع در منطقه باروس شهرستان قیر و کارزین، به تاریخ چهارده اسفندماه هزار و چهارصد و یک، با مسائل و مشکلاتی برخورد داشتیم که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت:

کوددهی زمستانه مرکبات باید با  یک برنامه ریزی و مدیریت منظم باشد تا نتیجه‌دهی بهتری داشته باشد. کود مرکبات باید حاوی مقدار زیادی آهن باشد تا کلروفیل و قدرت فتوسنتز در گیاه افزایش یابد.

✔️کود اسید هیومیک نیز برای رشد مطلوب مرکبات در زمستان استفاده میشود.کود اسید هیومیک مایع باید به‌ صورت مستقیم پای درختتان ریخته شود تا جذب ریشه شود و بهترین  تأثیرات را بر روی درخت و محصول مرکبات به جای بگذارد. 
✔️کود هیومیک اسید پودری باید در آب به‌ طور کامل حل شود و سپس به‌ صورت آبیاری آن را در اختیار درخت مرکبات قرار گیرد. راه مصرف کود گرانولی صورت چال کود است یعنی  ابتدا باید پای درخت‌تان را به عمق چند سانتی‌متر گود کرد. سپس کود را داخل گودال ریخته و بر روی آن مقداری خاک ریخته و بعد ابیاری میشود.

رشد میوه در مرکبات شامل سه مرحله مختلف است : ۱- تقسیم سلولی و افزایش تعداد سلول‌ها (یک ماه) ۲- دوره رشد سریع میوه شامل بزرگ شدن سلول‌ها و افزایش سایز میوه (سه تا شش ماه) ۳- توقف رشد میوه، رنگ‌گیری میوه و رسیدگی کامل.

هنگام کاشت بیشتر نهال‌های مرکبات، باید ابتدا ریشه را با یک قیچی تیز هرس کرد تا اولاً سر ریشه اصلی قطع و گیاه تحریک به تولید ریشه فرعی بیشتری شود و دوما سر ریشه‌ها، که بیشتر در اثر کنده شدن از خاک خزانه، زخمی و به طور نامرتب قطع شده، دارای یک سطح صاف شود.

زیرا ریشه‌های زخمی و سر ناصاف سریع مورد حمله انواع قارچ‌ها و باکتری‌ها قرار می گیرند و از بین می‌روند. در حالی که اگر محل بریده شده صاف باشد به راحتی ترمیم می‌گردد و از نفوذ عوامل بیماری‌زا جلوگیری به عمل می آید.
برای کشت نهال، اگر خاک باغ حاصلخیز و دارای بافت مناسب باشد و آماده شده باشد، کافی است مقداری از خاک محل کاشت را با بیل برداشته، پس از قراردادن ریشه‌ها درون گودال، روی آن ها را با خاک زبرین (سطح‌الارض) پوشاند. 
✔️در مواردی که برای کاشت، از گودال‌های دستی و یا مته‌ای استفاده می‌ شود،‌ باید اول مقداری از خاک زبرین را با هم حجم ‌خودش کود دامی پوسیده مخلوط کرده و به شکل مخروطی، در ته گودال ریخت.
✔️سپس ریشه‌ها را روی این مخروط مرتب کرد و روی آنها را با خاک پوشاند و گودال را پر ساخت.

متاسفانه در بیشتر باغ‌های سنتی ایران، درختان نزدیکتر از فاصله لازم کشت می شوند که هنگام باروری روی یکدیگر سایه می‌اندازند و میزان محصولشان پایین می‌آید. علاوه بر رعایت فاصله، درختان باید روی ردیف‌های منظم شمالی جنوبی کشت شوند تا هم بتوانند از نور آفتاب بیشتری استفاده کنند و هم امکان رفت و آمد کارگران و وسایل موتوری فراهم شود. 
✔️از مهم‌ترین روش های کشت مرکبات می‌توان به کشت مربعی ، مستطیلی ، مثلثی و داربستی نام برد.
1️⃣در روش مربعی، فاصله درختان روی ردیف‌ها با فاصله بین ردیف‌ها برابر است، به طوری که هر چهار درخت روی رأس های یک مربع، قرار می گیرند. در این روش، اگر فاصله مناسب در حین کاشت رعایت شده باشد، درختان در حداکثر رشد، قسمت اعظم سطح باغ را می‌پوشانند و بین آنها فاصله کمی برای عبور و مرور کارگران و ماشین‌آلات باقی می‌ماند. در این روش، در صبح و بعد از ظهر، درختان مجاور روی هم سایه می‌‌اندازند و به همین دلیل این روش هرچند برای نقاط گرمسیری که دارای نور بیشتر هستند قابل قبول است ولی برای نقاط سردسیر شمالی که شدت نور کمتری دارند، مناسب نیست. 
2️⃣در روش مستطیلی فاصله درختان روی ردیف‌ها، از فاصله بین ردیف‌ها بیشتر است. به‌گونه ای که درختان در طول مستطیل کشت می شوند و به اندازه ی عرض، از هم فاصله دارند. و به این دلیل با فرض تخصیص مساحتی مساوی با روش مربعی به هر دو درخت، درختان در صبح و بعد از ظهر، سایه کمتری روی هم می‌اندازند و هر درخت از نور بیشتری بهره‌مند می‌ شود. در این روش، درختان در حداکثر رشد، فواصل بین ردیف‌ها را پر می‌کنند ولی در روی ردیف‌ فاصله بیشتری برای درختان وجود خواهد داشت که عبور و مرور وسایل را در جهت شمالی جنوبی تسهیل می‌کند. این روش بویژه برای مناطق سردسیر مناسب است‌. 
3️⃣روش مثلثی که لوزی و شش گوش هم خوانده می‌شود هر سه درخت روی رأس های یک مثلث (به طور معمول متساوی‌الاضلاع و گاهی متساوی‌الساقین) که جهت قاعده آن شرقی غربی است و هر چهار درخت روی رئوس یک لوزی کشت می شوند. این روش از نظر سایه‌اندازی مانند روش مربعی است و تفاوت های آن با روش مربعی این است که در این روش ردیف‌های شمالی جنوبی وجود ندارد و همچنین با رعایت فواصل مساوی، در این روش بیش از روش مربعی، در واحد سطح، درخت کاشته می شود. 

مگس میوه ی مدیترانه‌ای که به نام های مگس میوه و یا مگس مرکبات معروف است، یکی از آفات مهم میوه به شمار می رود.

پتاسیم به مقدار زیاد در برگ و بافت میوه مرکبات وجود دارد. این عنصر در درختان مرکبات بسیار متحرک است و به آسانی از سلول به سلول دیگر یا از یک اندام به اندام دیگر حرکت می کند. اما از برگ های پیر به آسانی و با راندمان بالا به تنه و پوست درختان برگشت داده نمی شود. 
به طور کلی حدود 30 درصد از پتاسیم برگ ها در هنگام پیری و‌ ریزش، به تنه و پوست درختان برگشت داده می شود. بنابراین پتاسیم چندان در فصل زمستان در اندام های درختان ذخیره نمی شود.
لذا درختان در اوایل فصل از ذخیره کافی پتاسیم برای تقسیم سلولی میوه های جوان و دیگر اندام های مریستمی برخوردار نیستند. از طرف دیگر، شدت جذب پتاسیم از ریشه و انتقال آن به اندام هوایی درختان مرکبات، متناسب با شدت رشد رویشی درختان است و معمولاً در اوایل فصل رشد، حداقل است و در اوایل فصل تابستان به حداکثر میرسد.

عوامل متعددی در اندازه نهایی میوه مرکبات مؤثر هستند. از این عوامل می توان به:
✔️ میزان محصول، 
✔️پراکنش بارندگی، 
✔️مدیریت کوددهی، 
✔️هرس، 
✔️و ترکیب پایه و پیوندک، نام برد.
افزایش کوددهی پتاسیم موجب افزایش اندازه میوه، افزایش ضخامت پوست و اسیدیته عصاره می شود.

🌺میزان ریزش گل، به عامل های درونی و بیرونی وابسته است. کمبود نیتروژن در زمان گلدهی یکی از علل رایج ریزش شدید گل و به دنبال آن، کاهش تشکیل میوه است.
✔️تشکیل اولیه میوه نیز تحت تأثیر عامل های محیطی، فیزیولوژی و مدیریتی است. گل هایی که در گل آذین های زایشی رشد کرده اند، رشد آهسته تر و تشکیل میوه ی کمتری نسبت به گل‌ها در گل آذین های برگدار دارند.
🍊تشکیل میوه و یا ریزش، به ویژگی های رقم، شدت گلدهی، آب و هوا و مدیریت درخت بستگی دارد.
✔️دماهای خیلی بالا یا پایین،‌‌ خشکی، تغذیه نامناسب، شمار بذر در میوه و آفات و بیماری ها از جمله عامل های مختلف مؤثر در ریزش میوه در گونه های مختلف مرکبات هستند.
✔️ یکی از عامل‌های محیطی و مدیریتی که در تشکیل میوه نقش اساسی دارد، تنش خشکی به ویژه در دوره‌ بحرانی رشد میوه چه ها، از حدود سه هفته پس از گلدهی است.
✔️دماهای بالای‌ 40 درجه سلسیوس، سبب ریزش شدید‌‌ میوه چه ها، به ویژه در ناول ها می شود.

عملکرد درختان مرکبات، ارتباط نزدیکی با میزان گلدهی بهاره و تشکیل میوه اولیه‌ دارد. تشکیل گل، افزون بر تعیین عملکرد، ممکن است بر عامل های کیفی میوه مانند اندازه، کیفیت درونی، بافت و رنگ میوه نیز موثر باشد. 

شمار گل و تشکیل میوه، به شرایط تغذیه درخت نیز بستگی دارد. در زمان گلدهی و تشکیل میوه،‌ کاهش شدید عناصر نیتروژن، فسفر و پتاسیم در برگ های قدیمی، همزمان با افزایش شدید این عناصر در برگ های جدید و میوه های تشکیل شده، دیده شده است. 
✔️تحقیقات نشان می دهد که محلول پاشی زمستانه اوره در چهار سال متوالی، سبب افزایش معنی دار شمار گل و نیز عملکرد در پرتقال والنسیا می شود.
در واقع، شمار گل بستگی به رقم، سن درخت و شرایط محیطی و مدیریتی دارد.
✔️بنابراین تغذیه زمستانه مرکبات، تاثیر به سزایی در باردهی آن ها دارد. 
✔️کربوهیدرات ها، هورمون ها، دمای محیط، آب و عناصر غذایی از مهم ترین عامل هایی هستند که در گلدهی و در نتیجه عملکرد، تأثیر دارند.

یکی از علل پایین بودن عملکرد و بالا بودن ضایعات در برخی مرکبات، تناوب باردهی (سال آوری) است. معمولا عملکرد بالا در یک سال، همراه با عملکرد پایین در سال بعد است.
در‌ سال پرمحصول، درخت با مصرف زیاد کربوهیدرات، سال بعد با کمبود آن مواجه شده و محصول، به شدت کاهش می یابد.
روش هایی که بتوانند رقابت را در سال پرمحصول کاهش و اندازه ی میوه را در آن سال افزایش دهد و از طرفی تشکیل جوانه ی گل را در سال کم محصول افزایش دهد، سبب متعادل شدن سال آوری و کاهش ضایعات می گردد:
1️⃣محلول پاشی اوره با غلظت یک درصد، یک هفته قبل و بعد از برداشت میوه، سبب افزایش تولید میوه در سال های کم محصول، به ویژه در نارنگی، می شود.
2️⃣حذف مکانیکی شاخه در سال پرمحصول، رایج ترین روش کاهش بار محصول است. عملیات باید در اوایل بهار و قبل از گلدهی انجام شود.
3️⃣هرس بعد از یک سال کم‌ محصول و قبل از یک سال پر محصول مورد انتظار، سبب کاهش تناوب باردهی می گردد.
✅با پایین آوردن تولید در یک سال با محصول سنگین، از طریق هرس و با تغییرات مناسب در برنامه کودی، تناوب باردهی میتواند متعادل شود.

عامل بیماری آنتراکنوز مرکبات، قارچ Colletotrichum gloeosporioides می باشد. در اثر این بیماری برگها ابتدا زرد و سپس خشک می شوند و در نهایت می ریزند.

این آفت بیشتر به، سرشاخه های جوان مرکبات، خسارت زده و مانع گسترش برگ ها و گاهی ریزش میوه‌ها می شود. خسارت این آفت، در اثر تغذیە ی لارو از برگ ها، سرشاخه های جوان و خشبی نشده و در برخی موارد میوه به وجود می آید.
✔️گونه های لیموی آب، پرتقال های والنسیا، سیاورز و نارنگی کینو نسبت به دیگر گونه ها و رقم های مرکبات، آلودگی بیشتری به آفت نشان دادند و گریپ فروت، کمترین آلودگی را داشته است.
تحقیقات در شرایط دزفول نشان داده است که تراکم جمعیت مینوز برگ مرکبات، در اوایل بهار خیلی پایین بوده و 3 تا 4 لارو در برگ میرسد.

عامل بیماری سرخشکیدگی مرکبات قارچ Nattrassia mangiferae نام دارد. عامل بیماری در مرحله اولیه که اواسط بهار می باشد، باعث پژمردگی و زوال در شاخه های انتهایی درخت می شود که این حالت با گرمتر شدن هوا شدت پیدا می کند.

نماتد مرکبات، ازجمله نماتدهای مهم است که به طور وسیعی در باغ های مرکبات دنیا گسترش داشته و باعث زوال تدریجی درختان و تقلیل محصول می شود.
طبق بررسی های انجام شده، هشتاد گونه و رقم مرکبات، به این نماتد حساس هستند. هم چنین کاهش عملکرد محصول توسط نماتد مرکبات، بسته به میزان آلودگی، بین 10 تا 30 درصد است. 
میزبانان نماتد مرکبات شامل: مرکبات، انگور، زیتون، خرمندی(خرمالو) و پونسیروس است. بررسی های انجام شده در شهرستان جهرم، بیانگر گسترش وسیع این نماتد در باغات مرکبات بوده و تمامی باغات نمونه برداری شده و حدود 85% درختان مورد بررسی، آلوده به نماتد مرکبات بوده اند.
این نماتد از انگل های خاکزی است و بنابراین، کنترل شیمیایی آن بسیار مشکل است. علی رغم آن که یکی از روش های کنترل آن، ضدعفونی خاک قبل از کاشت مرکبات است، ولی توصیه شده است که در خاک های آلوده به این نماتد، پایه های مقاومی مثل نارنج سه برگ،  کشت شود.

با توجه به اینکه برداشت مرکبات در مناطق شمال و جنوب کشور، از اواخر تیر ماه آغاز شده و تا اواخر آذر ماه ادامه دارد، باغداران بایستی اقدامات مربوط به رسیدگی باغ را تا قبل از شروع رشد مجدد مرکبات انجام دهند.

عدم انجام یا تاخیر در اجرای عملیات پس از برداشت، خسارت زیادی را به باغ وارد خواهد کرد.مهم ترین اقدامات پس از برداشت مرکبات به شرح زیر است :