مرکز مهارت آموزی کشاورزی

درختان مرکبات بطور طبیعی گلدهی سنگینی داشته و در اغلب سالها تعداد بسیار زیادی گل تولید میکنند. بدیهی است که چون درخت توانایی تأمین مواد غذایی کافی برای تبدیل تمام این گلها به میوه قابل عرضه به بازار را ندارد، هرساله حجم زیادی از گلها و همچنین میوه های تازه تشکیل شده از درخت جدا شده و میریزند. به عنوان مثال در پرتقال تامسون ناول، بطور متوسط از هر دو هزار گل فقط یکی به میوه قابل برداشت تبدیل میشود. اگر این ریزشها به موقع و در حد طبیعی باشد، باردهی درخت مطلوب بوده، سلامت درختان تضمین میشود و درآمد اقتصادی خوبی نیز عاید باغدار خواهد شد. اما  گاهی شدت ریزش بیش از حد معمول شده و موجبات نگرانی باغداران را فراهم می آورد. به هر حال امروزه ریزش بیش از حد گل و میوه به صورت یک مشکل جدی در باغداری مرکبات کشور مطرح است. چنین وضعیتی میتواند ضمن کاهش قابل توجه عملکرد درختان و بازدهی اقتصادی باغ، سبب شروع پدیده سال آوری نیز بشود .

درختان بالغ مرکبات هر ساله قادر به تولید بیش از 200 هزار گل هستند. بدیهی است که بنیه درخت جوابگوی تبدیل تمام این گلها به میوه قابل برداشت نیست. به همین دلیل هر ساله بخش اعظم این گلها ریزش کرده و فقط حدود کمتر از یک تا دو درصد گل ها به میوه تبدیل می شوند. شدت ریزش گل و میوه بر حسب عوامل مختلف از جمله نوع رقم کشت شده، شرایط آب و هوایی و وضعیت تغذیه ای درخت می تواند متفاوت باشد. به همین دلیل ریزش یک رقم مرکبات بر حسب سال و شرایط مدیریت باغ میتواند متفاوت باشد. ریزش گل و میوه در مرکبات را میتوان به سه دوره مستقل (ریزش گل، میوه چه و قبل از برداشت) تقسیم کرد. البته این دوره ها کامًلا جدا از هم نیستند زیرا ممکن است در طول دوره ای که درخت هنوز گل دارد، ریزش میوه شروع شده و با ریزش گل همراه باشد. به هر حال ریزشهای گل و میوه چه پدیده هایی طبیعی بوده و برای داشتن میوه های درشت و بازار پسند لازم بوده ولیکن از ریزشهای غیرطبیعی و یا دیرهنگام که به ریزش قبل از برداشت معروف است باید جلوگیری کرد. بدیهی است که چنین ریزشهایی اغلب حاصل بروز تنشهای مختلف محیطی از جمله کم آبی، ماندابی شدن خاک، وزش بادهای گرم و خشک در دوره گلدهی یا تشکیل میوه، کمبود عناصری مانند ازت، پتاسیم، بر، مس، کلسیم و یا بروز آفات و امراض هستند.

از آنجایی که اغلب تفاوت قابل ملاحظه ای در شدت ریزش گل و میوه بین دو نوع گل آذین برگدار و بی برگ دیده می شود لازم است توضیح مختصری در این مورد داده شود. واقعیت این است که در گل آذینهای برگدار به دلیل تأثیر مواد غذایی تولیدی توسط برگهای همراه گل آذین، شدت رقابت بین گلها و میوه ها برای جذب این مواد کمتر از گل آذینهای بی برگ بوده لذا ریزش گل و میوه چه کمتر دیده می شود. از طرف دیگر میوه های حاصل از گل آذینهای برگدار اغلب درشت تر نیز هستند.

لازم به ذکر است که برگدار بودن یا نبودن گل آذین تا حدود زیادی وابسته به شرایط دمایی زمستان قبل از شکوفایی گلهاست. به عبارت دیگر، در سالهایی که زمستان طولانی و سرد باشد، گلهای بیشتری به صورت گل آذین های بی برگ بوده و اگر زمستان نسبتاً گرم باشد، گل آذینهای برگدار بیشتری تولید میشود.

نکته پایانی در این قسمت آن است که هرچه تاریخ شکوفایی گلها زودتر باشد، شدت ریزش گلها بیشتر خواهد شد. این تاریخ تا حدود زیادی تابع دمای زمستان قبل از گلدهی است. درحقیقت اگر در طول زمستان قبل از شکوفایی گلها، سرمای کافی به درخت نرسیده باشد، گلها دیرتر شکفته خواهند شد. درصد تشکیل میوه برای گلهایی که زودتر از سایرین شکوفا میشوند خیلی کمتر از آنهایی است که دیرتر شکوفا شوند.

دوره های ریزش در مرکبات

اولین ریزش گلها در مرکبات مربوط به پیش از شکوفایی جوانه گل است ولی شدت این ریزش مربوط به سه الی چهار هفته بعد از آغاز ظهور گلهاست. در این دوره،معمولاً گلهای ناقص، ضعیف یا گرده افشانی نشده از درخت جدا میشوند. به هر حال، ریزش گل، معمولاً بخش قابل توجهی از گلهای درخت مرکبات را شامل میشود و نباید از فراوانی گلهای ریخته شده در پای درختان نگران بود. پس از گل ها نوبت به ریزش میوه چه هاست که بخشی از آن با دوران ریزش گل تداخل دارد و میوه چه هایی را شامل می شود که تلقیح آنها به خوبی انجام نشده است. اندازه این میوه ها تقریباً در حد نخود یا کوچک تر از آن است. از آنجایی که جنین این میوه ها ناقص و مقدار هورمونهای داخلی آنها کمتر از حد لازم است، درخت توانایی نگهداری این میوه ها را نداشته و از درخت جدا می شوند. لازم به ذکر است که دوره های شکوفایی گل و تشکیل میوه ها ممکن است در بسیاری از مواردبا یکدیگر همپوشانی زمانی داشته باشد و لذا این دو دوره ریزش میتوانند با یکدیگر همراه باشند.

همپوشانی زمانی شکوفایی گل و تشکیل میوه در مرکبات

در مناطق نیمه گرمسیری، طی ماههای اردیبهشت و خرداد میتوان موج دیگری از ریزش میوه در مرکبات را مشاهده کرد که به ریزش جودرو معروف است. در این زمان، میوه ها بدون دم میوه از درخت جدا می شوند. دلیل این ریزش، رقابت میوه های جوان با یکدیگر برای جذب ترکیبات مختلف غذایی، آب و هورمونهاست. این موج شامل میوه چه هایی میشود که قطر آنها حدود 0.5 تا 2 سانتیمتر است. البته این ریزش در اثر بروز تنشهای مختلف محیطی و بویژه گرمای هوا و یاکمبود آب تشدید خواهد شد. به همین دلیل در مناطقی که دمای برگ به 35 تا 40 درجه سانتیگراد میرسد و یا درخت دچار کم آبی شده باشد، بیشترین شدت ریزش جودرو را میتوان در درختان مرکبات شاهد بود. به هر حال، این دوره از ریزش میوه ها در حقیقت نوعی تُنک است که توسط خود درخت انجام می شود. به همین دلیل، در سالهایی که باردهی درخت خیلی زیاد باشد، این ریزش از شدت بالاتری برخوردار خواهد بود.

این ریزش به درخت امکان میدهد تا با حذف میوه چه های اضافی، تعداد میوه هایخود را در حدی تنظیم کند که هر میوه در موقع برداشت، از کمیت و کیفیت خوب و بازارپسندی برخوردار باشد.

موج سوم ریزش میوه ها که غیرطبیعی و معروف به ریزش قبل از برداشت است، با فاصله نسبتًا کمی از زمان برداشت انجام شده که وقوع آن خسارت اقتصادی زیادیرا متوجه باغدار خواهد کرد.

ریزش قبل از برداشت میوه در مرکبات

گرمای زیاد در اوایل تابستان به دلیل آنکه موجب خروج آب فراوانی از درخت شده و آن را دچار تنش رطوبتی میکند، باعث تشدید ریزش گل و یا میوه خواهد شد. گرمای زیاد هوا همچنین میتواند از طریق اثری که در جلوگیری از گرده افشانی و تشکیل میوه دارد موجب تحریک ریزش گلهای گرده افشانی نشده یا میوه هایی که گرده افشانی ناقصی داشته اند شود. علاوه بر گرما، سردی هوا در دوره قبل از تشکیل میوه نیز میتواند نقش مهمی در تحریک ریزش گل و میوه چه داشته باشد.

بروز سرما در اوایل فصل رشد میتواند از طریق کاهش فعالیت زنبورهای عسل و کم کردن تعداد گل های تلقیح شده موجب کاهش درصد تشکیل میوه شده و از این طریق سبب تشدید ریزش گلها شود. از طرف دیگر، گرمای خیلی زیاد (بالاتر از 40 درجه سانتیگراد) منجر به ریزش بیش از حد میوه ها به ویژه در پرتقالهای ناف دار که حساستر از سایر ارقام هستند خواهد شد.

کم آبی در درختان مرکبات میتواند از یک طرف باعث افزایش درصد گلهای عقیم شود که به دلیل تبدیل نشدن به میوه، میریزند. از طرف دیگر در اثر خشکی، آب از میوه ها به طرف برگها به حرکت درآمده و همین موجب تحریک ریزش میوه ها میشود. یکی دیگر از مضرات خشک بودن خاک، جلوگیری از تنفس ریشه است که خود در افزایش ریزش برگ، گل و میوه اثر زیادی دارد.

در بسیاری از ارقام مرکبات، در صورتی که در اوایل دوران تشکیل میوه، درخت با کمبود آب مواجه باشد، با آغاز بارندگیهای پاییزی شمال کشور، بخش قابل توجهی از میوه ها دچار ترکیدگی پوست شده و در نهایت ریزش میکنند. بنابراین لازم است زمانی که میوه ها به تازگی تشکیل شده اند، دقت لازم را در آبیاری به موقع درختان مرکبات به خرج داد تا درصد کمتری از میوه ها دچار ترکیدگی شوند.

در صورتی که ریشه های درخت برای مدت زیادی در شرایط غرقاب قرار بگیرند، به دلیل مختل شدن تنفس ریشه ها، تعداد قابل توجهی از گل یا میوه های درخت دچار ریزش خواهد شد. بدیهی است که ادامه این وضع میتواند باعث مرگ درخت شود.

کمبود عناصر بر و روی میتواند ریزش را تحریک کند. یکی از عناصر مهم تعیین مقدار ریزش گل و میوه مرکبات، عنصر ازت است. اگر ازت زیاد از حد باشد، رشد رویشی و تولید شاخ و برگ افزایش و در نتیجه گلدهی ضعیف خواهد شد. اگر درخت دچار کمبود ازت بوده ولی این کمبود شدید نباشد، رشد رویشی کم شده و تا حدودی گلدهی تشویق می شود، اما تشکیل میوه اندک بوده و به عبارت دیگر، ریزش شدید گل و میوه اتفاق میافتد. بدیهی است که کمبود شدید ازت موجب ضعف رویشی و همچنین کاهش شدید تعداد گلهای درخت خواهد شد. به این ترتیب، میتوان مقدار بهینه ازت را در درخت مرکبات بین 2.5  تا 2.7 درصد وزن خشک برگها اعلام کرد.

واقعیت این است که تغذیه برخی حشرات آفات نیز از درخت و یا آلودگی به برخی بیماریها سبب ریزش گل و میوه مرکبات میشود.