مرکز مهارت آموزی کشاورزی

پنبه

خصوصیات : پنبه گونه های وحشی زیاید دارد که همگی به جنس Gossypium تعلق دارد . بنظر می رسد که منشأ تمام گونه ها از آفریقای استوائی باشد .

قابلیت شستشو ،‌دوام ، استحکام (‌هنگام خشک و تر بودن ) ،‌قابلیت هدایت بخار آب ، دوام شیمیایی ، نرمی ، قابلیت انعطاف و سهولت آب رفتن یا تجمع اولیه از خصوصیات الیاف پنبه می باشد .

بیشتر ارقام زراعی از گونه G.hirsutum می باشد .

پنبه گیاهی است ذاتاً چند ساله که بصورت گیاهی یکساله مورد زراعت قرار می گیرد .

پنبه دارای ریشه مستقیمی است که به سرعت زیادی به اعماق خاک نفوذ می کند .

میوه بصورت کپسول یا غوزه است .

سازگاری: پنبه گیاهی است گرما دوست که به هوای گرم و یک فصل رشد بدون یخبندان حداقل ۲۰۰ روزه محتاج است . پنبه به آفتاب فراوان نیاز دارد . کمبود نور موجب افزایش رشد سبزینه ای و نقصان تولید غوزه می شود .

عوامل مؤثر بر گیاه پنبه:
-درجه حرارت پایه گیاه:13 تا 15 درجه سانتی گراد
دمای مطلوب برای جوانه زنی:در حدود 22 درجه سانتی گراد
مناسب ترین درجه حرارت برای رشد پنبه:21 تا 26 درجه سانتی گراد
درجه حرارت برای گل دهی و میوه دهی:26 تا 32 درجه سانتی گراد
حرارت قابل تحمل برای گیاه:درحدود 35 تا 45 درجه سانتی گراد

-به طور کلی پنبه در گروه گیاهان گرما دوست ونور پسند قرار دارد.یکی از مهم ترین شرایط کشت پنبه نور کافی است که کمبود آن در عملکرد تأثیرات منفی دارد و باعث ریزش گل و قوزه می شود که این امر به دلیل کاهش فتوسنتز و نرسیدن مواد به شاخه های جانبی است.

-پنبه گیاهی است که برای کشت نیاز به آب کافی دارد کمبود آب و افزایش حرارت باعث زود رسی شده و گیاه سریعاً به گل می رود کشت پنبه با بارندگی منظم سالیانه به مقدار 400 تا 650 میلی متر موفقیت آمیز خواهد بود ولی به طور کلی کشت موفق پنبه بستگی به آبیاری منظم هم چنین تنظیم دقیق فاصله بین آبیاری ها و میزان آبیاری دارد.حساس ترین مرحله رشد در پنبه نسبت به کم آبی مرحله رشد زایشی است.

-معمولاً پنبه به انواع خاک ها سازگاری دارد.اما خاک های شنی و رسی،حاصل خیز با عمق زیاد مطلوب گیاه پنبه است.پنبه به PH خاک زیاد حساس نیست به طوری که در خاک هایی با PH حدود 5 تا 10 کشت می شود.پنبه جزء گیاهان مقاوم به شوری است.

ارقام: بیشتر ارقامی که امروزه در جهان کاشته می شود به گونه G.hirsutum تعلق دارد .

تناوب زراعی: پنبه به عنوان اولین محصول وجینی پس از گیاهان علوفه ای چند ساله ،‌کود سبز و یا کود حیوانی فراوان ( ۳۰ الی ۵۰ تن در هکتار ) قرار می گیرد .

پنبه از محصولاتی است که می توان آن را طی چند سال مداوم در یک زمین کاشت بدون آنکه عملکرد آن نقصان یابد .

مثالهایی از تناوب پنبه عبارتند از :‌

یونجه ـ پنبه ـ ذرت ـ گندم ـ آیش

کود سبز ( خلر ، منداب ، شنبلیله ، لوبیا روغنی و یا شبدر ) ، پنبه ـ حبوبات ـ گندم

کود سبز ( خلر ، چاودار، ماشک ) ، پنبه

پنبه ـ آیش ـ گندم

پنبه ـ آیش

کود شیمیایی: تولید هر تن وش ( دانه همراه با الیاف ) موجب خروج ۳۲ تا ۴۶ کیلو ازت ،‌۱۲ تا ۱۵ اکسید فسفر ، ۳۲ تا ۴۳ کیلو اکسید پتاسیم ، ۳۰ الی ۴۰ کیلو اکسید کلسیم (cao) و ۸ تا ۱۰ کیلو منیزیوم (Mgo) از زمین می گردد . بطور معمول ۹۰ الی ۱۵۰ کیلو ازت ، ۹۰ تا ۱۲۰ کیلو فسفر و در صورت کمبود پتاسیم ۵۰ تا ۶۰ کیلو اکسید پتاسیم در هکتار بکار می برند .

تاریخ کاشت: حداقل درجه حرارت برای جوانه زدن بذر پنبه حدود ۱۵ درجه سانتی گراد می باشد . بهترین درجه حرارت برای جوانه زدن و رشد گیاهچه پنبه حدود ۳۴ درجه سانتی گراد است .

میانگین درجه حرارت شبانه روزی هوا به حداقل ۱۵ درجه سانتی گراد رسیده.

 کاشت: بذر سالم پنبه می تواند تا ۱۱ سال قوه نامیه خود را حفظ نماید مشروط بر آنکه در شرایط مساعدی نگهداری شود .چنانچه درصد جوانه زدن بذری از ۸۰ درصد کمتر باشد بایستی از کشت آن خودداری شود .مساله دیگر در کشت پنبه وجود کرک روی پنبه دانه است . کرک نه تنها بر کار دستگاه ردیف کار ایجاد اختلال می نماید بلکه در جذب آب دخالت نموده و جوانه زدن را به تأخیر می اندازد .برای کرک زدائی می توان از وسایل مکانیکی سانیده استفاده نمود .

اما مواد شیمیایی ماند اسید سولفوریک ( فرو بردن بذر در محلول ۱ نرمال اسید برای ۱۰ تا ۱۵ دقیقه و سپس شستن کامل و خشک کردن بذر ) و یا قرار دادن پنبه دانه تحت تأثیر بخار اسید کلریدریک نتیجه بهتر و کامل تری می دهد و کرکها بهتر حذف می کند .

روش کاشت
- جهت تهیه بستر بذر از شخم نسبتاً عمیق پاییزه ( حداقل 30 سانتی متر ) استفاده می شود و چنانچه در بهار و در زمان کاشت ، علف هرز مزرعه را پوشانده باشد از شخم سطحی عمود بر جهت شخم اولی استفاده می شود .
- آماده سازی بستر بذر در اوایل فروردین ماه و یاحتی در اواخر اسفند ماه به محض گاورو شدن زمین انجام می شود . کودپاشی ، پاشش علف کش قبل ازکاشت و چند نوبت دیسک مورد نیاز در این زمان انجام می شود (باید علف کش قبل از آخرین دیسک استفاده شود). مزرعه تا اواخر فروردین ماه یا اوایل اردیبهشت ماه به حال خود گذارده می شود . و بعداز یک بارندگی قابل ملاحظه (بیش از 12 میلیمتر ) باردیف کار اقدام به کشت می شود . تا در صورتی که فاصله ی زمانی بین جوانه زدن و سبز شدن بذور پنبه بارندگی حاصل نشود ، رطوبت مورد نیاز گیاه محفوظ باشد .
- در کشتهای اواخر فروردین ماه ، عمق کاشت کم (حدود 3 سانتیمتر ) و در صورت به تأخیر افتادن کاشت ، عمق کاشت بیشتر ( حدود 5 سانتیمتر ) در نظر گرفته می شود . عمق کاشت به بافت خاک نیز بستگی دارد ولی بهر حال نباید بیش از 7 سانتیمتر باشد . زیرا اولاً بذر پنبه به سله خاک بسیار حساس است و ثانیاً چنانچه فاصله ی زمانی بین جوانه زدن و سبز شدن به طول بیانجامد گیاهچه پنبه در معرض بعضی از بیماریهای قارچی قرار گرفته و خسارت می بیند .
-بسته به نوع تراکتوری که برای کاشت مورد استفاده قرار می گیرد،فاصله خطوط کاشت را می توان بین 80_75 سانتی متر و فاصله روی خطوط حدود 20 سانتی متر(البته پس از دو نوبت تنکی که در مرحله 3-2 برگی و 6-4 برگی انجام می دهید)در نظر گرفت.
-میزان بذر مورد نیاز در هکتار در صورت کرک دار بودن بذر 40 کیلو گرم و در صورت دلینته بودن 20 کیلو گرم در هکتار توصیه می گردد.باید توجه داشت در صورت استفاده از بذور کرک دار قبل از کاشت اقدام به ضد عفونی بذر با سموم قارچ کش متداول نمود.
-چنان چه مشاهده کردید قسمت هایی از مزرعه سبز یکنواخت ندارد در اولین فرصت اقدام به واکاری نمایید(به طور متوسط 60 هزار بوته در هکتار تراکم مناسبی می باشد).
داشت
-برای مصرف کود بهتر است نسبت به تجزیه خاک مزرعه اقدام شود و در صورت عدم دسترسی به آزمایشگاه،برای شرایط کشت آبی،150 کیلو گرم اوره(3/1 در زمان کشت،3/1 در اوج گل دهی و 3/1 تشکیل قوزه)،150 کیلو گرم سوپر فسفات تریپل و 100 کیلو گرم سولفات پتاس به همراه 40 کیلو گرم سولفات روی در زمان کاشت توصیه می شود.
-جهت کاستن از رقابت بین گیاه پنبه و علف هرز،در اولین فرصت(در حدود 4-2 برگی)،اقدام به وجین و سله شکنی نمایید.
-آب نقش اساسی در بروز پتانسیل عملکرد گیاه پنبه دارد.بنابراین آب را در زمان مناسب و به مقدار کافی بر اساس نیاز گیاه در اختیار آن قرار دهید.با توجه به شرایط خشکسالی حاکم در منطقه توصیه می شود زمان آبیاری را با توجه به رطوبت قابل استفاده در خاک در نظر بگیرید.هر گاه رطوبت قابل استفاده خاک به 50% تقلیل یابد(تشخیص این زمان هر گاه نمونه خاکی که از عمق 20-15 سانتی متر می گیرید در حد گاورو با کمتر از آن باشد)اقدام به آبیاری نمایید.در هر نوبت آبیاری نیز بین 600 الی 800 متر مکعب آب در اختیار گیاه قرار بدهید.
-شروع گل دهی تا چهار هفته پس از آن مهم ترین مرحله از رشد و نمو گیاه می باشد چرا که 90% غوزه های قابل استحصال به عنوان محصول وش در این مدت که مصادف با تیر ماه است،تشکیل می شوند.لازم است در طول این مدت گیاه اولاً با تنش رطوبتی مواجه نشده و ثانیاً با عواملی چون آفات که باعث خسارت به قوزه ها می شوند نیز به موقع مبارزه شود،چرا که شرایط جوی پس از این مدت یعنی مرداد ماه به ویژه گرمای زیاد روز و شب به شدت ماندگاری قوزه ها را پایین می آورد.

کنترل علفهای هرز: پنبه به علف کشهای هرونی بسیار حساس است . علف کشی مانند تریفلورالین را می توان قبل از کاشت با خاک مخلوط نمود . این علف کش اثر بقائی داشته و بذر علفهای هرز را در مرحله جوانه زدن تا ۲ الی ۳ ماه پس از سبز شدن محصول کنترل می کند بدون اینکه بر پنبه اثر نامطلوبی گذارد .

آفات و امراض: کرم خاردار پنبه ، کرم غوزه پنبه ، کرم برگخوار پنبه ، کرم ساقه خوار پنبه ، عسلک پنبه ، تریپس زرد پنبه ، سن سبز پنبه ، سنگ تخم پنبه ، کنه تار عنکبوتی و کک پنبه را نام برد .

کرم خاردار پنبه با نام علمی Earias insulana از مهمترین آفات پنبه در ایران محسوب می شود .

کرم خاردار به رنگهای قهوه ای ، زرد یا سبز زیتونی و گاهی خاکی دیده می شود . بر روی حلقه های پشتی بدن لارو برآمدگی های گوشتی خار مانند دیده می شود . این کرم از اوایل فصل به غنچه های جوان حمله و از طریق تغذیه آنها را سوراخ کرده و باعث ریزش گلها و غوزه های جوان می گردد . غوزه های مسن مقاومت نشان داده و ریزش نمی یابد .

و نیز مبارزه شیمیایی با سمومی مانند گوزاتیون یا سوین امکان پذیر است .

کرم غوزه پنبه با نام علمی Heliothis obsoleta علاوه بر پنبه به بسیاری محصولات دیگر نیز حمله می کند . خسارت توسط لاروهائی بعمل می آید که طول آنها به ۴۰ میلیمتر می رسد و رنگ بدن آنها از سبز تا سیاه متفاوت و روی پشت آنها چهار ردیف نوار تیره مشاهده می شود . لاروهای جوان ابتدا از پارانشیم برگ تغذیه و سپس به غنچه ، گل و غوزه حمله و غوزه ها را سوراخ می کند .

کرم برگخوار پنبه با نام علمی Spodoptera littoralis عمومی است که به پنبه خسارت وارد می سازد .

طول لارو کامل به ۴۰ میلیمتر می رسد و رنگ آن از زرد مایل به سبز تا سیاه مایل به خاکستری با نقطه های سیاه تغییر می کند . در روی سینه و شکم لارو خطوط طولی سبز مایل به زرد و در طرفین بدن نوار پهن موج دار به رنگ زرد تیره مشاهده می شود .

مبارزه زراعی علیه کرم برگخوار پنبه با جمع آوری بقایای محصول ، انهدام علفهای هرز و شخم عمیق پس از برداشت محصول می باشد . مبارزه شیمیایی با سمومی مانند دیپترکس ، سوین و گوزاتیون توصیه شده است .

کرم ساقه خوار پنبه بنام علمی Platuedra vilella کرمی کوچک به طول ۷ تا ۱۱ میلیمتر است که در ابتدای جوانی از جوانه های پنبه تغذیه و سپس از راس ساقه به داخل آن نفوذ و دالانی طولی به طول ۵ تا ۸ سانتی متر بوجود می آورد . شدت خسارت این آفت با گذشت فصل و چوبی شدن ساقه ها کاهش می یابد .

عسلک پنبه با نام علمی Bemisia tabaci شته ای است که به بسیاری گیاهان زراعی حمله می کند . این شته از طریق مکیدن شیره پرورده از آوند آبکشی سبب ضعف بوته ها گشته و با ترشحات خود سبب بهم چسبیدگی الیاف و نیز توسعه قارچها می گردد . خسارت اخیر موجب افت کیفیت محصول می شود . برای مبارزه شیمیایی ممکن است از سموم تیودان ، دیمیکرون و یا پرفکتیون استفاده نمود .

تریپس زرد پنبه با نام علمی Thrips flavus حشره زرد کوچکی است که بسرعت از بوته ای به بوته دیگر انتقال و به جوانه ها ، برگها و غوزه های جوان حمله و در سطح زیرین برگ ایجاد لکه های نقره ای می کند .

برای مبارزه با این آفت ممکن است از سموم فسفره استفاده بعمل آورد .

سنک تخم پنبه با نام علمی Oxycarenus hylipennis حشره کوچکی به طول ۴ تا ۵ میلیمتر است که از لپه دانه های رسیده تغذیه می کند . برداشت زودهنگام محصول جهت پیش گیری از تخم ریزی حشره بر روی دانه ها موثر است . کنترل شیمیایی علیه سایر آفات بر کنترل سنک تخم پنبه نیز موثر واقع می شود .

عامل بیماری بوته میری پنبه قارچی است بنام Fusarium oxusporum  که به بافت آوندی ریشه حمله و انتقال آب را مختلف می نماید .

ریزش برگهای مسن در اثر حمله این قارچ تسریع گشته و پژمردگی بوته در ارقام حساس مشاهده می گردد .

ظاهراً ارقام استونویل ، کوکروامپایر به این بیماری مقاوم و ارقام آکالا و دلتا پاین ۱۵ به این بیماری حساسند .

بیماری پژمردگی پنبه توسط قارچ Verticillium dahliae ایجاد می شود .بارزترین نشانه بیماری زرد شدن حاشیه برگها و فواصل رگبرهاست .

انتقال آب در اثر توسعه بیماری دچار اختلال شده و گیاه دچار پژمردگی می گردد . مبارزه بااین بیماری از طریق عملیات معمول بهداشتی ،‌ضد عفونی بذر با قارچ کشها و استفاده از ارقام مقاوم بعمل می آید . ظاهراً رقم ساحل مقاومت نسبی به این بیماری دارد .

بیماری ساق سیاه پنبه توسط یک نوع باکتری بنام Manthomonas malvacearum ایجاد می شود . حمله این باکتری سبب پوسیدگی و سوختگی ساقه و طوقه پنبه می شود . بدنبال توسعه بیماری ساقه ها خشک و یا ضعیف شده و در اثر باد و وزن بوته می شکند . عملیات بهداشتی ، ضد عفونی بذر و استفاده از ارقام مقاوم برای کنترل این بیماری توصیه شده است .

بیماری مرگ گیاهچه پنبه توسط قارچ ساپروفیت Rihizoctonia Solani ایجاد شده و در اوایل دوره رشد به پنبه آسیب می رساند . گاهی گیاهچه قبل از سبز شدن دچار بیماری گشته و در زیر خاک از بین می رود . مبارزه با این قارچ از طریق تأمین شرایط مناسب برای تسریع در سبز شدن بذر و نیز انتخاب ارقام مقاوم انجام پذیر است .